اقتصاد رفتاری چیست؟ چگونه می‌توان به کمک آن در رفتارهای اجتماعی تغییر ایجاد کرد؟

«اقتصاد رفتاری چیست؟» سوالی ساده که معدود افرادی به دنبال پاسخ آن هستند، زیرا این مفهوم برای اکثر جامعه ناآشنا است. اغلب افرادی که علاقه‌مند به حوزه اقتصاد هستند و در این زمینه مطالعه می‌کنند با این مفهوم آشنا هستند. حال آنکه اقتصاد رفتاری مفهومی جذاب و بسیار کاربردی در زندگی شخصی و اجتماعی ما است.

اجازه دهید این مقاله را با مثالی ساده که همه درگیر آن شده‌ایم، شروع کنیم. اگر تصمیم بگیرید که گوشی جدید برای خودتان و یا یکی از نزدیکان بخرید، چه معیار و یا ملاکی را برای انتخاب گوشی و خرید تعریف می‌کنید؟ اغلب اول به دنبال برند محبوب خود می‌رویم و بر اساس قیمت و امکانات مدنظر خود یکی از مدل‌هایی که فکر می‌کنیم با توجه به قیمت بیشترین کارایی را برای ما دارد، انتخاب می‌کنیم. در واقع اغلب به دنبال بیشترین استفاده با کمترین قیمت هستیم. به همین دلیل اگر تجربه خوبی از گوشی قبلی خود داشته‌باشیم برای انتخاب گوشی جدید به سراغ همان برند می‌رویم. با این توصیف اقتصاد رفتاری به ما کمک می‌کند از طریق بررسی درست انتخاب‌ها، تصمیماتی بهتر در رابطه با موضوع مد نظر بگیریم. زیرا انسان به طور پیشفرض به دنبال انجام ندادن کارها و یا انجام کمترین کارها است. حال اقتصاد رفتاری سعی می‌کند از طریق درک و تحلیل رفتارهای مالی و اقتصادی انسان با بررسی گزینه‌های محدود و اطلاعات کم و عوامل موثر بر تصمیم، عملکردی بهتر را برای افراد فراهم آورد.

مقدمه‌ای کوتاه برای آشنایی با اقتصاد رفتاری

اقتصاد یکی از علوم مهم در زندگی اجتماعی بشر است که چالش‌ها و مسائل حل نشده بسیاری دارد. چالش‌هایی که دانش اقتصاد با آنها مواجه است باعث به وجود آمدن رویکردهای مختلفی در این دانش شده‌است تا بتوان به کمک دریافت درک بهتری از دنیا، برخی از این مشکلات را برطرف نمود.

برای درک درست‌تر مفهوم اقتصاد رفتاری بد نیست برخی از جریان‌های اقتصاد را با هم بررسی کنیم. اولین جریانی که لازم است با آن آشنا شویم، جریان نئوکلاسیک است.

از نظر جریان نئوکلاسیک انسان موجودی است که کاملا عقلانی تصمیم‌گیری می‌کند. زیرا برای تصمیم‌گیری تمام گزینه‌ها را بررسی می‌کند و به‌راحتی می‌تواند اطلاعات نامحدود را تحلیل کند.

پس از این جریان، مکتب جدیدی به نام عقلانیت محدود به وجود آمد که افراد با انتخاب چند گزینه محدود و بررسی نتایج حاصل از آنها به دنبال راه حلی هستند که مقدار مشخصی از نیاز آنها را تامین می‌کند.

در دهه‌های 70 و 80 میلادی دو روانشناس این موضوع را مطرح کردند که انسان‌ها نه تنها تفکر نامحدود ندارند، بلکه اغلب همه آنها دچار خطا می‌شوند. از آنجا که این خطا سیستماتیک است می‌توان آن را پیش‌بینی کرد و به روش‌های مختلف از بروز چنین خطایی توسط افراد جلوگیری کرد. انسان‌ها برای تصمیم‌گیری از دو سیستم سریع و کند استفاده می‌کنند و از انجا که اغلب از سیستم سریع برای تصمیم‌گیری استفاده می‌شود، بروز خطا در این شرایط کاملا طبیعی بوده و لازم است روش‌هایی برای جلوگیری از چنین خطاهایی تعریف نمود.

تعریفی ساده از اقتصاد رفتاری

با بررسی تعاریف مختلفی که از اقتصاد رفتاری ارائه شده‌است، می‌توان گفت برخی به دنبال پیوند میان اقتصاد رفتاری با اقتصاد نئوکلاسیک هستند و برخی دیگر این دو رویکرد را متناقض هم دانسته‌اند. برخی این اقتصاد را برحسب قدرت پیش‌بینی که دارد تعریف کرده‌اند و برخی تعاریف نیز به روش‌های تجربی آن توجه کرده‌اند.

به طور کلی، اقتصاد رفتاری دانشی میان رشته‌ای است که دانش اقتصاد را در کنار دستاوردهای علم روانشناسی به کار می‌برد تا بتواند رفتارها و تصمیمات اقتصادی ما را بهتر توصیف و ارزیابی نماید.

به عنوان تعریفی جامع که اغلب دانشگاهیان از آن استفاده می‌کنند، می‌توان اقتصاد رفتاری را این‌گونه توضیح داد که:

یکی از رویکردهای نسبتا جدید در دانش اقتصاد که به کمک دانش‌های دیگری مانند روانشناسی و جامعه‌شناسی به‌دنبال برطرف کردن کاستی‌های موجود در مدل اقتصادی متعارف است. در واقع هدف این رویکرد اقتصادی را ارتقای دانش اقتصادی و نزدیک شدن مدل اقتصادی با واقعیت‌های بیرونی در نظر گرفته‌اند.

برای ساده کردن این تعریف و رسیدن به درک درست‌تری از اقتصاد رفتاری خوب است این چند نکته مهم در تعریف بالا را در نظر بگیرید:

• اقتصاد رفتاری دانشی است که علاوه‌بر اقتصاد از علوم روانشناسی و جامعه‌شناسی نیز بهره می‌برد
• به دنبال تغییر و بهبود فرضیه‌های «اقتصاد متعارف» است
• از آنجا که از دانش دیگر رشته‌ها استفاده می‌کند، قادر به ارائه پیش‌بینی‌های دقیق‌تر و سیاست‌های مناسب‌تری است
• از آنجا که به ابعاد رفتاری افراد توجه بیشتری دارد، نظریه‌های واقع‌گرایانه‌تری را نیز ارائه می‌دهد

 با در نظر گرفتن این تعریف از اقتصاد رفتاری، می‌توان گفت افراد فعال در این زمینه مطالعات خود را به روش‌های علمی انجام می‌دهند؛ یعنی ابتدا برای خود فرضیه‌ای تعریف کرده و از طریق مطالعات دقیق تجربی این فرضیه را بررسی و آزمون می‌کنند.

در واقع از آنجا که علم اقتصاد، مدیریت منابع را مد نظر دارد؛ اقتصاد رفتاری به بررسی تصمیمات افراد جامعه درباره مدیریت منابع می‌پردازد. تصمیماتی مانند مثال ابتدای مقاله یعنی خرید گوشی جدید که البته این ساده ترین مثال در این زمینه است.

برای مثالی واقعی‌تر از نقش اقتصاد رفتاری بر زندگی جامعه می‌توان به کاهش مصرف برق در امریکا به کمک این دانش اشاره کرد. در امریکا یکی از مشکلات مهم دولت بالا بودن میزان مصرف برق شهروندان است که همواره به دنبال کاهش میزان مصرف به روش‌های مختلف است. در یکی از راه‌حل‌ها به کمک اقتصاد رفتاری پیامی با مضمون زیر برای شهروندان فرستاده شد.

شهروند عزیز می‌دانید شما نسبت به همسایه خود که در خانه‌ای با موقعیت مکانی و مساحت یکسان زندگی می‌کنید، مصرف برقی بیشتر دارید؟

و جالب این‌ است که با ارسال همین پیام ساده، دولت امریکا توانست میزان برق شهروندان را تا سطح قابل قبولی کاهش دهد. پس اقتصاد رفتاری دانشی مهم و بسیار موثر در مدیریت منابع و نحوه تصمیم‌گیری افراد است.

بنابراین اقتصاد رفتاری ازجمله دانش‌هایی است که کاربرد گسترده‌ای در حوزه‌های مطالعاتی اقتصاد و بازرگانی دارد. به عنوان مثال برای تحلیل رفتار مصرف و پس‌انداز، بررسی انتخاب کالای عمومی، کارایی و توزیع درآمد، مطالعات بازار، تحلیل و پیش‌بینی رفتار افراد در بازار سهام و مواردی دیگر از این دانش استفاده می‌شود.

کاهش میزان فرار مالیاتی به کمک اقتصاد رفتاری

از آنجا که اقتصاد رفتاری را به عنوان رویکردی جدید برای بررسی رشته‌های سنتی در اقتصاد می‌دانند، این دانش توسط هواداران خود به شاخه‌های مختلف اقتصاد تعمیم داده‌شده‌است. علاوه‌بر این، با توجه به اینکه رفتار و کنش افراد با گذشت زمان در کشورهای مختلف تغییر می‌کند؛ می‌توان به کمک اقتصاد رفتاری کارایی سیاست‌های اقتصادی را بهبود داد که سیاست‌های مالیاتی ازجمله مباحث مهمی است که اقتصاد رفتاری می‌تواند در بهبود کارایی آن نقشی موثر ایفا کند.

همان طور که می‌دانید دولت‌ها با توجه به منابع مالی که در اختیار دارند، توانایی اجرایی کردن برنامه‌ها و مسئولیت‌های خود را دارند. بر همین اساس، مالیات از مهم‌ترین منابع درآمدی دولت‌ها است که در کشورهای در حال توسعه به دلیل کمبود زیرساخت‌های اقتصادی، اهمیتی دوچندان پیدا می‌کند. در برابر مالیات و نرخ مالیاتی تعیین شده برای واحدهای اقتصادی، فرار مالیاتی توسط مؤدیان مطرح می‌شود که می‌توان از اقتصاد رفتاری برای کاهش این رفتار کمک گرفت.

فرار مالیاتی به معنای عدم پرداخت غیرقانونی تمام و یا بخشی از مالیات است. به همین دلیل فرار مالیاتی و اجتناب از پرداخت مالیات همزمان با پرداخت مالیات شکل گرفته‌است و تاریخچه‌ای برابر خود مالیات دارد.

عوامل مختلفی همچون درآمد واقعی مشمول مالیات، درآمد ابراز شده توسط مودیان، نرخ مالیات تعیین شده برای هر شخص، جرایم مالیاتی و احتمال حسابرسی کسب‌و‌کارها توسط سازمان امور مالیاتی ازجمله عوامل مهم در بروز فرار مالیاتی هستند.

تاثیر تعاملات اجتماعی بر فرار مالیاتی

از آنجا که اقتصاد رفتاری بر مفاهیم و دانش روانشناسی و جامعه‌شناسی توجه دارد، تاثیر رفتار دیگران بر ترجیحات افراد را بررسی کرده‌است. بنابراین اقتصاد رفتاری به دنبال این است که نشان دهد هنجارهای اجتماعی روی تصمیمات افراد تاثیر دارند. با توجه به بحث فرار مالیاتی، اقتصاد رفتاری عوامل مختلف فرهنگی و اجتماعی را بررسی کرده‌است که می‌تواند بر تصمیم مالیات‌دهندگان تاثیرگذار باشد. در زیر برخی از این عوامل را بیان می‌کنیم:

• هزینه‌های روانی : احساسی که افراد از معرفی شدن در جامعه به عنوان مجرم مالیاتی خواهند داشت، بر تصمیم آنها در پرداخت مالیات تاثیرگذار است.
• عدالت اجتماعی : می‌توان برای عدالت اجتماعی دو مفهوم مختلف عدالت از طرف دولت و عدالت میان مؤدیان مالیاتی در نظر گرفت. اگر کالاها و خدمات عمومی ارائه شده از جانب دولت از کیفیت پایینی برخوردار باشند، از نظر مؤدی پرداخت‌های مالیاتی ناعادلانه است. درمقابل، اگر میزان و نرخ مالیاتی تعیین شده برای اشخاص بسیار متفاوت باشد؛ افرادی که موظف به نرخ مالیاتی بالاتری هستند ممکن است در پرداخت مالیات احساس بی‌عدالتی داشته‌باشند. بنابراین این برداشت از عدالت اجتماعی عاملی موثر در فرار مالیاتی خواهد‌بود.
• هویت اجتماعی : این هویت براساس گروه‌هایی که ما عضو آنها هستیم، شکل می‌گیرد. اغلب افراد تعصب زیادی روی اعضای گروه خود دارند. به همین دلیل فرهنگ و اصول گروه‌ها می‌تواند بر رفتار فرار مالیاتی افراد تاثیر بگذارد.

 

با توجه به تاثیر رفتار دیگران و شرایط اجتماعی بر تصمیماتی که افراد اتخاذ می‌کنند، می‌توان به کمک اقتصاد رفتاری و پژوهش‌های آن بر بسیاری از رفتارهای افراد یک جامعه مانند فرار مالیاتی و اجتناب از پرداخت مالیات تغییراتی موثر اعمال کرد.