به بهانهٔ «شوالیهٔ تاریک به پا می‌خیزد»: آشنایی با آیمکس (بخش اول)

اکران «شوالیهٔ تاریک به پا می‌خیزد» که آخرین قسمت از سه‌گانهٔ Batman به روایت «کریستوفر نولان» است، مجموعه‌ای از فرصت‌های جدید را برای کمپانی IMAX به همراه خواهد داشت. زیرا امروزه تنها نامِ این کارگردان-فیلمنامه‌نویس برجستهٔ انگلیسی کافی است تا مردم در سرتاسر دنیا مشتاقانه به سالن‌های سینما هجوم ببرند و وقتی صحبت از علاقه به تکنولوژی‌های فیلم‌برداری و پخش آیمکس به میان بیاید، نامِ آقای نولان بیش از هر کس دیگری می‌درخشد. او طرفدار سرسخت آیمکس است.

 

از سوی دیگر، بازخوردهای همراه با تحسین منتقدین که پیش از اکران عمومی این فیلم را در نشست‌های خصوصی دیده‌اند، نوید این را می‌دهد که «شوالیهٔ تاریک به پا می‌خیزد» علاوه بر نامزد شدن در زمینه‌های فنی متعدد، برای بهترین فیلم سال هم نامزد اسکار شود و چنانچه اعضای آکادمی این بار دیگر دست از نادیده گرفتن آقای نولان بردارند (قسمت دوّم از این سه گانه، یعنی «شوالیهٔ تاریک» حتی در بین 5 نامزد نهایی آکادمی برای کسب عنوان بهترین فیلم سال 2008 هم نبود که این صدای خیلی‌ها را در آورد)، کسب این موفقیت می‌تواند برای کمپانی آیمکس هم تبلیغ بزرگی به شمار رود.

ما در این فرصت می‌خواهیم به بهانهٔ فیلم جدید کریستوفر نولان و گروه اش که 30 تیر در امریکای شمالی اکران خواهد شد، ویژگی‌های آیمکس را از جنبه‌های مختلف برای شما بازگو کنیم. زیرا این نخستین فیلم تاریخ سینما است که بیش از یک ساعت از آن با دوربین‌های آیمکس فیلم‌برداری شده. حال آنکه سایر فیلم‌های سینمایی اکران شده در سالن‌های آیمکس پس از فیلم‌برداری با دوربین‌های دیگر، به آیمکس تغییر فرمت یافته‌اند.

آیمکس در خدمت جادوی سینما

فیلم دیدن یک سرگرمی جذاب است و امروزه به لطف دستگاه‌های دیجیتالی مثل تلویزیون، پی‌سی و تبلت می‌توانیم در خانه، اتاق شخصی یا حتی تخت‌خواب به تماشای فیلم‌های مورد علاقهٔ خود بنشینیم. اما می‌خواهم از شما بپرسم: آخرین باری که به «سالن سینما» رفتید کِی بود؟

 

گسترش دستگاه‌های دیجیتالی باعث شده که ما دلایل زیادی برای سینما نرفتن داشته باشیم. ولی سینماروها حتماً موافق هستند که تماشای فیلم در خانه کجا و تجربهٔ تماشایش بر روی پردهٔ عریض سینما کجا؛ البته بستگی به سینمایش هم دارد.

 

سینما برای خودش فلسفه‌ای دارد که شاید در همین یک عبارت متجلی شده باشد: «جادوی سینما.» چرا جادو؟ زیرا همه چیز در سینما طوری طراحی شده که پس از ورود به سالن -با یک بغل پاپ کورن- و فرورفتن در صندلی‌های دنج، تصویرِ پردهٔ بزرگ و صدای فراگیر سالن بر شما احاطه کند، به شکلی که نخواهید برای یک لحظه هم نگاه‌تان را از پرده بر گیرید، انگار که هیپنوتیزم شده باشید.

 

البته عاملِ اصلی در جذب تماشاچی، خودِ فیلم‌ها هستند. ولی علاوه بر کیفیت هنری، کیفیت‌های فنی ضبط و پخش صوتی و تصویری نیز نقش مهمی دارند. زیرا باعث می‌شوند مخاطب دلیلی مضاعف پیدا کند تا از روی مبل دنج خانه‌اش به سالن سینما کوچ کند، و آن دلیل چیزی نیست جز میل به حضور در بطن تجربه‌ای به مراتب بزرگتر و گیراتر از تجربهٔ تماشای فیلم در خانه.

 

در حقیقت زیر سقف سینما دنیای ما محدود به دنیای درونِ فیلم می‌شود، و تاریکی سالن به علاوهٔ جزئیاتی که در اندازه‌های اغراق شده به تصویر در می‌آیند، این فضا را تبدیل به یک معجون جادویی می‌کنند. و همین است که تأثیرگذاریِ سینما را به عنوان یک هنر-صنعت در رتبه‌ای فراتر از تمام هنرهای دیگر قرار می‌دهد.

 

و آیمکس آمده تا جادوی سینما را جادویی‌تر کند. آیمکس در خدمتِ فیلم‌ها و فیلم‌سازها است و دلیلی برای رفتنِ تماشاچیان به سالن‌های سینما. آیمکس یعنی همه‌چیز در ابعادی بزرگ‌تر و با کیفیتی بالاتر -و حتی کمی بالاتر از بالاتر.

 

آیمکس چیست؟

IMAX (مخفف IMAGE MAXIMUM) نام یک شرکت کانادایی فعال در زمینه صنعت فیلم و سینما است که قالبی منحصر به فرد را برای ضبط و نمایش فیلم‌ها ابداع کرده. از ویژگی‌های این قالب می‌توان به اندازه بسیار بزرگ تصاویر و وضوح بالای آنها اشاره کرد. کلمهٔ آیمکس در عین حال به فرمتی از تصاویر متحرک و مجموعه‌ای از استانداردهای انحصاری پخش سینمایی نیز گفته می‌شود. این فرمت ظرفیت ضبط و نمایش تصاویر در اندازه و رزولوشنی به مراتب بزرگتر از سیستم‌های مرسوم را دارد.

 

از سال 2002، فرمت نمایش برخی از فیلم‌های برجسته ارتقا پیدا کرده و به فرمت آیمکس تبدیل شده تا قابلیت پخش در سالن‌های آیمکس را داشته باشند. تصویربرداری بخش‌هایی از برخی از فیلم‌ها هم با این تکنولوژی انجام گرفته، ولی حتی در چند سال اخیر نیز حجم آن چشم‌گیر نبوده. اما برای اینکه داستان را سرسری تعریف نکرده باشیم، بیایید نگاهی سریع به گذشته بیاندازیم.

 

تاریخچه‌ای کوتاه

تلاش برای افزایش تأثیرگذاری بصری فیلم‌ها داستان درازی دارد. در سال 1929، کمپانی Fox فرمت Fox Grandeur را معرفی کرد که اولین فرمت تصویربرداری 70 میلیمتری بود، ولی خیلی زود دچار زوال شد. در دهه 1950، CinemaScope و VistaVision ابعاد تصاویر را از 35 میلیمتر بزرگتر کردند، و به دنبال آن سیستم‌های دارای چند پروژکتور مثل Cinerama پا به عرصه گذاشتند. Cinerama گرچه فوق‌العاده بود، ولی نصب و راه‌اندازی‌اش مشکل بود و پوشاندن درزهای میان تصاویر مجاور -که تصویر کلی را تشکیل می‌دادند- تقریباً ممکن نبود.

 

در جریان همایش اکسپو 67 که در سال 1967 در مونترال برگزار شد، رومن کرویتور با فیلم «در لابیرنت» و گرام فرگوسن با فیلم «انسان و مناطق قطبی» حضور یافتند که هر دو مورد، با استفاده از پروژکتورهای چندگانه و سیستم‌های چند صفحه‌ای پخش می‌شد. هر دو نفر با مشکلات فنی متعددی روبرو بودند که آنها را به سمت تأسیس کمپانی Multiscreen سوق داد، هدف اصلی این کمپانی رسیدن به یک رویکرد ساده‌تر بود.

 

اما آنها بر خلاف شروع با سیستم‌های چندگانه، سرانجام با کمک «ویلیام سی. شاو» و «رابرت کِر» موفق به طراحی و توسعه سیستمی تک‌پروژکتوری-تک‌دوربینی شدند. و سپس زمانی که دریافتند تأثیر و کارکرد سیستم تک پروژکتوری بسیار بیشتر از سیستم‌های برخوردار از چندپروژکتور است، نام کمپانی را از Multiscreen به IMAX تغییر دادند.

 

در Expo سال 1974 در واشینگتن، یک پردهٔ بزرگ آیمکس با ابعاد 90 متر در 65 متر در بزرگترین بخشِ مجموعهٔ میزبانِ Expo بر پا شد و تقریباً 5 میلیون نفر از آن بازدید کردند. چنین پرده‌ای تمام گستره دید تماشاچی را می‌پوشاند و یک احساس حرکت و جنبش را در جلوی چشمش به وجود می‌آورد.

 

آیمکس در خدمت ساخت مستندهایی از فضا

آیمکس پیش از آنکه به سینما راه پیدا کند، مسیر درازی را پیمود. یکی از فرصت‌هایی که برای کمپانی آیمکس پیش آمد تا نامی برای خودش دست‌و‌پا کند مستندهای فضا بود. از سال 1984، ناسا در عملیات‌های شاتل فضایی وسیله‌ای را قرار داد که سفرهای فضایی را با کیفیتی مافوق آنچه پیش‌تر ثبت شده بود ضبط کند. و آن چیزی نبود جز دوربین آیمکس که امکان تصویربرداری در قاب‌های گسترده، ثبت تصاویری شگرف از زمین و همچنین ضبط دقایقی از زندگی فضانوردان در بی‌وزنی را میسر ساخت.

 

تصاویر ضبط شده در 17 مأموریت، برای ساخت 6 فیلم مستند به کار رفتند، از جمله «رؤیا زنده است» و «سیارهٔ آبی» که سینماروها را تا حد امکان به تجربهٔ حضور در مدار زمین نزدیک کردند.

 

ورود آیمکس به بخش سرگرمی

فرمت آیمکس به طور سنتی برای کاربردهای خاص -مثل مستندسازی- مورد استفاده قرار می‌گیرد. هزینه‌های بالا و پشتیبانی لجستیکی مورد نیاز برای تولید و پخش فیلم‌های آیمکس منجر به این شده که فیلم‌های تمام-آیمکس تقریباً 40 دقیقه کوتاه‌تر از فیلم‌های معمولی بشوند. دوربین‌های آیمکس در مدار زمین چرخیده‌اند، از اورست بالا رفته‌اند، به قعر اقیانوس اطلس فرستاده شده‌اند، و حتی سرمای قطب را نیز تجربه کردند. اما تا مدت‌ها جای آنها در صنعت سرگرمی خالی بود. تا اینکه اولین جرقه با تصویربرداری کنسرت رولینگ استونز (Live at the Max) در سال 1991 زده شد.

 

سپس در ادامه، فیلم‌های سرگرمی‌ساز بیشتری ساخته شدند، تا اینکه در سال 1995، کارگردان فرانسوی «ژان ژاک آنو» در جریان ضبط فیلم «بال‌های شجاعت» اولین حضور سینمایی آیمکس را رقم زد. سپس در دو سال پیاپی، 1998 و 1999، فیلم‌های کوتاهِ «بیشتر» و «پیرمرد و دریا» تبدیل به اولین فیلم‌های کوتاه ساخته شده با فرمت آیمکس شدند که به بخش نهایی جایزه اسکار راه می‌یافتند، و «پیرمرد و دریا» در نهایت این جایزه را کسب کرد.

 

استفاده از دوربین آیمکس در فیلم‌های بلند هالیوود

هنوز فیلمی در قالب سینمایی وجود ندارد که کل آن توسط دوربین‌های آیمکس فیلم‌برداری شده باشد. زیرا مشکلاتی از جمله وزن زیاد دوربین و تجهیزات، محدودیت فیلم‌برداری بدون وقفه، و صدای زیاد دوربین -که در صحنه‌های داخلی، ضبط دیالوگ‌ها را مشکل می‌کند- وجود دارند. البته کمپانی آیمکس این وعده را داده که به زودی دوربین‌های کم‌صدایی را برای ضبط صحنه‌های داخلی در اختیار فیلمسازان قرار خواهد داد.

 

در سال 2008 شش سکانس از «شوالیهٔ تاریک» (در مجموع 30 دقیقه) با دوربین آیمکس فیلم‌برداری شد و این نخستین باری بود که چنین حجم زیادی از یک فیلم مهم با این دوربین‌ها ثبت می‌شد. البته قبل از آن هم نولان قصد داشت که یک فیلم را به طور کامل با دوربین آیمکس ضبط کند، ولی در مورد «شوالیهٔ تاریک» سرانجام از آن استفاده کرد. زیرا به قول خودش «صحنه‌های خاصی بودند که فکر می‌کردیم به لحاظ بصری باید خیلی جذاب از کار در بیایند.»

 

یک سال بعد، «مایکل بِی» تحت تأثیر استفاده از آیمکس در «شوالیهٔ تاریک» از آن برای ضبط صحنه‌هایی از Transformers: Revenge of the Fallen استفاده کرد. در نهایت حدود 10 دقیقه از نسخهٔ اکران این فیلم با دوربین آیمکس ضبط شده بود.

 

دو سال بعد «برَد بِرد» در ساخت «مأموریت: غیرممکن -پروتکل شبح» حدود 30 دقیقه از فیلم را با دوربین‌های آیمکس ضبط کرد. او معتقد بود که استفاده از فرمت آیمکس باعث بالا رفتن «سطح تبلیغاتی» اکران فیلم‌های هالیوودی خواهد شد. چیزی که صنعت سینما به خاطر اکران فیلم‌ها در مجموعه‌ها -یا به قول خودمان پردیس‌ها-ی سینمایی از آن دور افتاده بود.

 

و دوباره در سال 2012 نوبت به کریستوفر نولان رسید تا سطح استفاده از دوربین‌های آیمکس در فیلم‌های سینمایی را به رتبه‌ای جدید سوق دهد. بیش از یک ساعت از فیلم «شوالیهٔ تاریک به پا می‌خیزد» با استفاده از دوربین آیمکس ضبط شده که تا این لحظه یک رکورد بزرگ به شمار می‌رود.

 

عجایب هفتگانهٔ آیمکس

تعداد سالن‌های سینمایی آیمکس در دنیا، تا مارس 2012 میلادی ، معادل 643 سالن در 52 کشور بوده است. قبل از آنکه در بخش دوم مقاله به داخل سالن‌های آیمکس برویم، بیایید نگاهی به معماری خارجی هفت سالن دیدنی آیمکس در چهارگوشهٔ دنیا بیندازیم:

 

سالن Cinesphere در تورنتو، کانادا

آیمکس یک کمپانی کانادایی است بنابراین منطق حکم می‌کند که اولین سالن آیمکس هم در کانادا باشد. سالنی با 752 صندلی در کنار دریاچه اونتاریو.

 

سالن L’Hemisferic در والنسیا، اسپانیا

شاید زیباترین طراحی را در بین سالن‌های سینما در کل دنیا، سالن آیمکس در والنسیا داشته باشد. طرح آن شبیه یک چشم بزرگ است و خودِ سالن مردمک چشم را تشکیل می‌دهد. این سالن دارای 306 صندلی است.

 

سالن Futuroscope در پوآتیه، فرانسه

Futuroscope که در پارکی به همین نام واقع شده از تمام سالن‌های آیمکس دنیا متمایز است زیرا توانایی پخش آیمکس عادی، آیمکس doom، و آیمکس سه بُعدی را دارا است. تعداد صندلی‌های آن هم 420 عدد است.

 

سالن The Golden Snail در جاکارتا، اندونزی

یکی از زیباترین سالن‌های آیمکس را در زیر می‌بینید که بین سال‌های 1985 تا 1991 بزرگترین پرده سینمایی آیمکس را داشته و هم‌اکنون نیز با 930 صندلی پر گنجایش‌ترین سالن آیمکس دنیا است.

 

سالن موزه علوم Minnesota، امریکا

این سالن چند ویژگی خاص دارد. نخستین ویژگی قابلیت تعویض پرده ساده (صاف) و پردهٔ خمیده است. دومین ویژگی، میزبانی بزرگترین پروژکتور -ثابت- الکترونیکی دنیا است. اما چیزی که آن را در این لیست قرار داده فقط اینها نیست. تجهیزات فنی نصب شده در این ساختمان آنقدر بزرگ هستند که در زمان ساخت سالن، سازندگان مجبور به قرار دادن آنها در دل مجموعه و سپس ساختن دیوارهای جانبی به دوُر محوطه در نظر گرفته شده برای سالن شدند.

 

سالن Prasads، حیدرآباد، هند

اگر از معماری زیبای بنا بگذریم، پرده‌ای با ارتفاع 22 و عرض 29 متر، سالنی با 635 صندلی و یک سیستم صوتی 12 هزار واتی دلایل کافی برای قرار گرفتن «پرمخاطب‌ترین سالن آیمکس دنیا» در این لیست هستند.

 

سالن Darling Harbour، سیدنی، استرالیا

و اما رئیس بزرگ وارد می‌شود. سالنی با ظرفیت 540 نفر که میزبان بزرگترین پرده آیمکس دنیا با ابعاد 29.5 در 35.7 متر است. پروژکتور این سالن نه از یک، بلکه از دو لامپ 16 هزار واتی برای نوررسانی به پرده استفاده می‌کند و اگر فکر می‌کنید این کار راحتی است، باید بدانید که برای خنک کردن این دو لامپ، یک سیستم خنک‌کننده طراحی شده که در هر دقیقه 1600 متر مکعب هوا را با 36 لیتر آب مخلوط و به داخل اتاقک لامپ‌ها پمپ می‌کند.